خطر نشتی گاز در زمان زلزله

مقدمه

خطر نشتی گاز در زمان زلزله بیش از آن چیزی است که بیشتر مردم عادی و حتی کارشناسان زلزله تصور می کنند. با مطالعه بسیار اجمالی و شفاف وضعیت امروز استفاده از گاز شهری در ایران نشان می دهد که خطر بسیار جدی تر از آنچیزی است که در وهله اول به نظر می رسد. بسیاری اینگونه فکرمی کنند که نشتی فقط زمان اتفاق می افتد که آوار باعث شکستن لوله های اصلی گاز شود ولی واقعا اینطور نیست. نه تنها گاز ممکن است باعث صدمه به لوله ها و اتصالات گاز شده و نشتی گاز را به دنبال داشته باشد بلکه وسایل گازسوز هم بیش از این و بسیار محتمل تر خطر نشتی گاز ایجاد می کنند. موضوع دیگر این است که اینگونه تصور می شود که نشتی گاز فقط در صورت ایجاد انفجار و آتش سوزی باعث تلفات انسانی و خسارت های مالی می شود و این امر نیز صحیح نیست. مقاله ای که دنبال می آید بررسی این است که تا چه اندازه خطر نشتی گاز در زمان زلزله جدی است، جه عواملی باعث تشدید این خطر می شود و چه اصول و دستورالعمل هایی را می توان سرلوحه قرار داد تا این خطر را تا حد ممکن کاهش داد. قبل از ادامه مقاله می توانید ویدیوی ذیل را تماشا بفرمایید:

رابطه خطر زلزله و پیشرفت تمدن انسانی

زلزله قدمتی به اندازه عمر کره زمین دارد در نتیجه قدمت تمدن بشر در برابر آن به اندازه پلک زدنی بیش نیست. پس عقلانی این است که تمدن ما در برابر این پدیده طبیعی مجهز باشد. تقریبا این جمله درست است که هرچه تمدن انسانی گسترده شده است زلزله نیز خطرناک تر شده است. انسانهایی که در دشت های باز زندگی می کردند بسیار کمتر در معرض خطر زلزله بودند تا انسان هایی که دل ساختمان ها در شهرهای بزرگ زندگی می کردند. در میان مولفه های مدرن زندگی، لوله کشی گاز در ساختمان ها با زلزله سر سازگاری زیادی ندارد. خیلی از کشورها مثل کشور ما نخواسته اند از ترس نشتی گاز در زمان زلزله، آسایش ناشی از وجود گاز به عنوان منبع انرژی در ساختمان ها را از خود سلب کنند.

نحوه ایجاد تلفات انسانی و مالی به واسطه نشتی گاز در زمان وقوع زلزله

گاز شهری خیلی بیشتر از آنچه که فکر می کنیم می تواند در زمان زلزله به پدیده ای ویرانگر و مرگبار تبدیل شود. تکان های ناشی از امواج زلزله وسایل گازسوز را حرکت داده و واژگون می کند. شلنگ های وسایل گازسوز به سادگی می تواند در زمان این تکان ها از هر قسمتی که ضعیف تر است گسیخته شده و جریان گاز شروع به نشتی در ساختمان کند. اتصالات گاز در هر قسمتی از لوله کشی گاز یا در میان وسایل گازسوز ممکن است جدا شده یا حداقل دچار نشتی شوند. قسمت های ضعیف سازه های ساختمان ها در صورت آسیب دیدن به سرعت لوله ها و اتصالات را آسیب می زنند و در هر جایی که نشتی اتفاق بیفتد کل ساختمان را به انباری از باروت تبدیل می کند. کوچک ترین جرقه یا شعله ای ساختمان را همانند بمبی منفجر خواهد کرد و یا حداقل دچار آتش سوزی می کند. خطر حتی بیش از این است: فرض کنیم که جرقه ای هم در ساختمان اتفاق نیفتد. از خاطر نبریم که گاز شهری سمی است و هر کسی که نتواند خود را به موقع از ساختمان خارج کند در معرض خطر جدی تنفس این گاز سمی و خفه کننده است.

خطر جدی نشتی گاز برای حبس شدگان زیر آوار

ممکن است عده ای بگویند زلزله اگر تا این حد شدید بوده حتما قبل از خطر گاز همه را با سقوط اشیاء و آوار کشته است اما چنین چیزی به هیچ وجه با حقایق زلزله های اتفاق افتاده سنخیت ندارد. زلزله در بسیاری مواقع حتی با فشار و جابجایی کوچکی در چارچوب درب ها باعث قفل شدن آنها می شود. در مواردی فقط با ریختن مقدار کوچکی از وسایل و اشیا یا ریختن قسمتی از دیوار افراد زیادی در ساختمان ها زنده حبس می شوند. در این موارد باز کردن مسیر برای خروج از ساختمان زمان بر است. اینجاست که نشتی گاز می تواند جان همه آنهایی که در تلاش برای خروج هستند را در معرض خطر جدی قرار دهد. طبیعی است که در شرایط مذکور کمتر کسی به فکر خطر گاز است. همه به دنبال یافتن راهی برای خروج هستند. شیرهای ساختمان ممکن است در دسترس نباشند یا نشتی از جایی باشد که بند آوردن آن ممکن نباشد. اینجاست که انسان عاقل علاج واقعه را قبل از وقوع مهیا می کند. شیر حساس به زلزله یا به اختصار شیر زلزله دستگاهی است خودکار و مکانیکی که با شروع تکان های ناشی از امواج زلزله جریان گاز را در همان لحظه های اول وقوع زلزله قطع می کند. این دستگاه هرگز اجازه ورود گاز به ساختمان را قبل از اینکه به صورت دستی باز شود نمی دهد. بدیهی است که ساکنین ساختمان قبل از مبادرت کردن به اینکار ایمنی و سلامت لوله کشی ساختمان را چک خواهند کرد.

اصول ایمن سازی لوله کشی گاز در ساختمان ها توسط سازندگان و مصرف کنندگان

لوله کشی گاز در منازل، صنایع و ساختمان های تجاری و بخش های کشاورزی و خدماتی اگرچه یک مولفه رفاهی جدی به حساب می آید ولی بدون رعایت اصول ایمنی، آن را ممکن است به پدیده ای مرگبار تبدیل کند. انفجار، آتش سوزی، نشتی گاز، آلودگی های زیست محیطی از جمله این خطرات هستند. اما چه باید کرد؟ چگونه می توان این خطرات را به حداقل رساند؟ اقدامات پیشگیرانه در این خصوص را می توان بر اساس اینکه چه کسانی آن را رعایت کنند به نحو ذیل دسته بندی کرد:

1. تدیون کنندگان و ویرایش کنندگان قوانین ناظر بر استفاده از لوله کشی گاز : در کشور ما مجموعه مقررات ملی ساختمان و به صورت ویژه مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان قوانین و اصول استفاده از گاز شهری را در ساختمان ها و صنایع تعیین می کند. وظیفه تدوین کنندگان و ویرایش کنندگان این قوانین این است که با مطالعه مداوم و دقیق در قوانین کشورهای پیشرفته جهان و همچنین مطالعات و پژوهش های مستقل پایه ای و منطقه ای، قوانین را به نحوی تدوین و اصلاح کنند که بیشتری ایمنی را برای استفاده از گاز شهری ایجاد نماید. در این مسیر باید ادوات و قسمت های آسیب پذیر لوله کشی گاز  شناسایی شده و به نحوی اصلاح شوند که ایمنی گاز را بیشتر کرده و خطر نشتی گاز در زمان زلزله را حداقل ممکن برساند. برای مثال هر چه از اتصالات ضعیف ممانعت شود یا وسایل کمکی آن اتصالات را تقویت کند خطر نشتی گاز در زمان زلزله کاهش می یابد. در یک نگاه کلی باید حداکثر تلاش را بکار بست تا در زمان زلزله صدمات به لوله کشی گاز کمتر باشد یا حداقل صدمات منجر به نشتی گاز نشود. مورد با اهمیت دیگر ایمن سازی ساختمان در برابر نشتی گاز به وسیله شیرهای قطع جریان گاز حساس به زلزله است. این وسایل دیرزمانی است که در بسیاری از کشورهای به عنوان آیتم اصلی جلوگیری از نشتی گاز در ساختمان ها حتی در زمانی است که لوله کشی گاز دچار صدمه شود. باید به این فکر کنیم که حتی به رغم مستحکم سازی ایجاد نشتی گاز در ساختمان ها و مراکز صنعتی و تجاری در زمان زلزله بسیار محتمل است. در این مواقع قانونگزار چه اقدام پیشگیرانه ای انجام داده است؟ خطر این امر بالاتر از آن است که به انتخاب سازندگان ساختمان ها واگزار شود. برخی از سازندگان برای کاهش هزینه های خود و سودچویی تمایل دارند که کمترین هزینه ها را متقبل شوند. شیرهای حساس به زلزله در مقابل هزینه های ساخت رقم بسیار کوچکی هستند ولی تدوین کنندگان مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان و ویرایش کنندگان آن متاسفانه طی بیش از 20 سال مطالعات و پیشرفت های ایجاد شده در قسمت ساخت و نصب، پیشرفت بسیار کمی در این قسمت ایجاد کرده اند. در ویرایش چهارم  فقط ساختمان های خاص را به نصب این ادوات الزام نمود و در ویرایش پنچ مبحث هفدهم مقررات ملی نیز بعد از بیش از یک دهه اگرچه گستره الزام ساختمان ها را افزایش قابل توجهی داد ولی این آیتم بسیار حیاتی را برای تمام ساختمان های مسکونی الزامی نکرد. یکی از ادوات دیگری که می تواند در مقابل نشتی گاز و از جمله در زمان زلزله کمک کننده باشد سنسور نشتی گاز در زمان زلزله مجهز به شیر شات آف برقی است. سنسور نشتی گاز با تشخیص نشتی گاز در زمان زلزله در صورتی که به یک شیر برقی شات آف در ابتدای لوله کشی مجهز شده باشد هم هشدار وجود نشتی می دهد و هم با ارسال فرمانی الکتریکی به شیر شات آف باعث قطع جریان گاز می گردد. حوزه قانونگزاری و تدوین ضرابط لوله کشی گاز با گسترش استفاده از این ادوات نیز می تواند خطر نشتی گاز در زمان زلزله را کاهش دهد.
2. ناظران و بازرسان گازرسانی: حتی در صورت اینکه قانونگزار اقدامات مناسبی در جهت ایمن سازی لوله کشی و تاسیسات گاز در برابر زلزله کند تا زمانی که ناظرات و بازرسان گاز اجرای مناسب آن را ضمانت نکنند پیشرفت چشمگیری انجام نشده است. این حوزه از کارشناسی می بایست با بروز کردن خود نسبت به آخرین قوانین و ضوابط ساخت و ساز اقدام به نظارت و بازرسی کند. به این طریق سودجویی در بخش ساخت و ساز به ضرر مصرف کنندگان گاز کاهش می یابد. طراحی لوله کشی گاز می بایست بر اساس آخرین قوانین صورت گیرد و مجریان باید کاملا بر اساس آن دستورالعمل ها و اصول را رعایت نمایند.
3. مصرف کنندگان و مشترکان گاز شهری: این دسته از مخاطبان باید بدانند که نهایتا ایمنی شبکه گاز در برابر نشتی، آتش سوزی، انفجار و خفگی و تمام دیگر خطرات برای گاز شهری در زمان زلزله نهایتا بر روی این دسته موثر است. خطر فوق  الذکر یا بالعکس ایمنی در آن نهایتا به فاجعه یا سلامتی آنها منجر می شود. بنابراین این دسته باید حداکثر تلاش خود را در این راستا انجام دهند. از جمله اقدامات ایمنی توسط این دسته می توان به این موارد اشاره کرد: اقدام به نصب شیر حساس به زلزله به صورت داوطلبانه و با تبعیت از قوانین و ضوابط ، استفاده از افرار مجرب و مجاز برای نصب ادوات گازسوز، اقدام به مستحکم سازی وسایل گازسوز و ایجاد اتصالات مناسب برای وصل کردن آن وسایل به گاز شهری، عدم جدا کردن دستگیره های شیر ورودی واحدهای ساختمانی و آپارتمانی و همچنین شیرهای مجزا برای تمام دستگاههای گاز سوز. مصرف کنندگان می توانند با ایجاد اتصالات مناسب وسایل مورد استفاده در ساختمان و به ویژه وسایل داخل آشپزخانه از صدمه دیدن لوله کشی گاز و  وسایل در زمان زلزله جلوگیری کنند. متصل کردن اجاق ها به زمین و یا دیوار، متصل کردن آبگرمکن ها به دیوار و زمین با بست های مناسب، جایگزاری مناسب وسایل دیگر همانند یخچال، ماشین لباسشویی، ماشین ظرفشویی و اطمینان از عدم واژگونی آنها در زمان زلزله بسیار اهمیت دارد. اگرچه این وسایل از گاز شهری استفاده نمی کنند ولی وازگون شدن و یا برخورد آنها با وسایل دیگر ممکن است به صدمات به لوله های گاز و اتصالات و شیلنگ ها شود.

در صورت علاقمندی بیشتر در خصوص موضوع فوق الذکر به مقالات ذیل رجوع فرمایید:

خطر انفجار علمک های گاز در زمان زلزله

آیا رگولاتور گاز می تواند قطع کن گاز در زمان زلزله باشد

پیدایش و تحول سیتم های ایمنی گاز در مقابل زلزله