زلزله تهران و بررسی ایمنی گاز

زلزله تهران و ایمنی گاز در برابر زلزلزله موضوعی است که در بازه زمان و از نظر رسانه و حساسیت عموم بسیار پرنوسان است. اینکه تا چه اندازه موضوع زلزله آینده در تهران جدی است و ایمنی آن در برابر زلزله تا چه اندازه ضروری است،   موضوعی است که در اینجا به آن می پردازیم. بحث زلزله تهران را در قالب عنوان های ذیل به بررسی می گذاریم.

1. زلزله های تاریخی تهران
2. زلزله آینده تهران
3. ایمنی گاز تهران در برابر زلزله

زلزله های تاریخی تهران

به علت عدم ثبت دقیق و مکتوب بیشتر زلزله های تهران ما اطلاعات دقیق از تاریخ زلزله های تهران نداریم ولی شواهد تارخی تا حدودی زلزله های قبلی را نشان می دهد. بر اساس بررسی های پژوهشگران به طور میانگین هر دویست سال یک زلزله مهیب در منطقه ای که در حال حاضر کلان شهر تهران در آن قرار دارد، اتفاق افتاده است. اولین زلزله تهران که شواهدی از آن موجود است حدود 6 هزار سال قبل اتفاق افتاده است. شهر ری که پیش از تهران امروزی منطقه شهری تهران امروزی بوده مورد آسیب جدی قرار گرفته است. (منبع)   به  گزارش مشرق نیوز مهمترین زلزله ها تاریخی تهران به شرح ذیل هستند:

“از زمینلرزه های تاریخی مهم می توان به زمین لرزه ۳۸۵۰۰-۱۰۰۰۰ سال قبل لاسم با بزرگی تقریبی۶.۵ ریشتر، زمین لرزه ۴۰۰ سال قبل از میلاد ری با بزرگی ۷.۶، زمین لرزه ۲۳۳ ه.ش (۸۵۵ میلادی) ری با بزرگی تقریبی ۷.۱، زمین لرزه۸۶۴ میلادی با بزرگی ۵.۳ ، زمین لرزه اردیبهشت ۵۵۶ ه.ش شرق بوئین زهرا با بزرگی ۷.۲، زمین لرزه ۷ فروردین ۱۲۰۹ هجری شمسی دماوند -شمیرانات با بزرگی ۷.۱ و زمین لرزه ۱۸۳۰/۴/۶ با بزرگی ۵.۳ مشا نام برد.” (منبع)

زلزله های مهم تاریخی اتفاق افتاده در موقعیت جغرافیایی تهران و اطراف (منبع)

آخرین زلزله مهیب تهران 174 سال قبل در دوره قاجاریه اتفاق افتاده است. این زلزله نتیجه فعالیت گسل مشاء گزارش شده است. در این زلزله مهیب احتمالا 45 هزار نفر کشته شده اند. شهر قدیمی دماوند، شمیرانان و تعداد زیادی روستا به طور کلی ویران شده اند. کمتر خانه ای بوده که در این زلزله آسیب ندیده است. حتی بخشی از بازار تهران بر اثر این زلزله فروریخته است. (منبع) وسعت ویرانی و تعداد کشته های این زلزله فقط با توجه به وسعت و جمعیت شهر تهران در آن زمان قابل فهم است. اگرچه آمار دقیقی از جمعیت زمان وقوع زلزله در دست نیست ولی با توجه به آمار جمعیت تهران بر اساس اولین سرشماری در دوره ناصرالدین شاه می توان جمعیت تهران را تخمین زد. بر اساس اولین سرشماری انجام شده در زمان ناصرالدین شاه جمعیت ساکنان تهران 104 هزار و 490 نفر بوده است. (منبع) اگر بپذیریم که جمعیت تهران در زمان وقوع زلزله دوره فتحعلی شاه حدود 80 هزار نفر بوده است، بیش از نیمی از جمعیت تهران در آن زلزله کشته شده اند.

زلزله آینده تهران از دیدگاه کارشناسان

وسعت و جمعیت تهران نسبت به زمان آخرین زلزله تهران در 174 سال قبل قابل مقایسه نیست. در این فاصله حدودا جمعیت تهران 150 برابر شده است. به تناسب این تغییر، زلزله آینده تهران بسیار از اهمیت بالاتری برخوردار است. بنا بر یافته یک مطالعه که در سال 1397 انجام شده، احتمال وقوع یک زلزله مهیب بین سال های 1403 تا 1409 وجود دارد. (منبع) بسیاری از کارشناسان معتقدند که زلزله بعدی مهیب تهران به احتمال زیاد بسیار شدیدتر و مخرب تر خواهد بود. یکی از دلایل این امر تاخیر در وقوع زلزله و تجمع نیرو در گسل های آن ذکر شده است. بنا بر این تخمین ها انتظار می رفته که زلزله تهران تا سال 1373 اتفاق بیفتد ولی عدم وقوع از تاخیر 30 ساله حکایت دارد. عدم تخلیه انرژی گسل ها و این تاخیر ممکن است به تخریب وسیع تری منجر شود. زلزله ای با شدت 7.5 ریشتر مورد انتظار است. (منبع)

مطالعات متعددی که تبعات زلزله آینده تهران را بررسی کرده اند وضعیت وحشتناکی را به تصویر می کشد. ذیلا یکی از مطالعات را مستقیما می آوریم:

پژوهش زمین شناسی پیش‌بینی می‌کند که زلزله‌ای با بزرگی حدود ۷ ریشتر در تهران ۶۴۰٬۰۰۰ مسکن را از مجموع ۱٬۱۰۰٬۰۰۰ مسکن ویران کرده و علاوه بر این بیش از یک میلیون و نیم از جمعیت تهران را کشته و حدود چهار میلیون و سیصد هزار نفر را زخمی‌کند. به‌گفتهٔ ریفات لطیفی، متخصص جراحی بالینی در دانشگاه آریزونا، حدود ۲۰ درصد از مرگ‌های مربوط به این زمین‌لرزه احتمالی در ۲ ساعت اول اتفاق می‌افتد که از جمله دلایل اصلی آن خفگی در اثر استنشاق گرد و غبار، فشار بر قفسه سینه، شوک افتادن قند خون یا سرمازدگی، می‌باشد. بقیه ۸۰ درصد مرگ و میر در ۳ روز اول اتفاق می‌افتد و دلیل آن از دست دادن آب بدن، سرمازدگی، نشانگان له شدن، نارسایی کلیوی، عفونت زخم، یاگند خونی، می‌باشد. در سال ۱۳۹۲، به نقل از مهرداد حلوایی دبیر کمیتهٔ دفع آفات شهری و صنعتی شهرداری تهران، عنوان گردید که اگر زلزله‌ای جدی در تهران به وقوع بپیوندد، موش‌ها در زیر زمین، زیرآوار ماندگان را تا رسیدن نیروهای امدادی می‌خورند و زنده نخواهند گذاشت. این ادعا بعد از آن توسط اسماعیل کهرم استاد دانشگاه و مشاور رئیس سازمان محیط زیست تأیید شد. (منبع)

عدم وقوع زلزله مهیب در تهران به این معنی نیست که گسل های اطراف شهر تهران کاملا غیر فعال بوده اند. به گزارش پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به صورت میانگین بین 20 تا 50 زلزله در تهران به وقوع می پیوندد ولی در حدی خفیف هستند که معمولا حس نمی شوند. (منبع)

ایمنی گاز تهران در برابر زلزله

قدمت لوله کشی گاز تهران حدود 50 سال است. اولین منطقه تهران در سال 1349 به لوله کشی گاز مجهز گردید. (منبع) برنامه ریزی برای توسعه لوله کشی گاز به سراسر شهر تهران به این شرح انجام شد:  “مردم مناطق شمال و گیشا و زعفرانیه و مناطق دروس تا پایان ۶ ماهه ۱۳۵۹، شهرک اکباتان از اول سال آینده (۵۷)، شهرک غرب (خوردین) تا پایان شش ماهه دوم ۱۳۵۸، مناطق تجریش و نیاوران، پایان سال ۱۳۶۰، تهرانپارس تا پایان سال ۱۳۶۰، منطقه محمودیه تا پایان شش ماهه اول ۱۳۶۱، منطقه بین شاهرضا (انقلاب) و بلوار الیزابت (کشاورز) تا پایان سال ۱۳۶۳، منطقه بین شهیاد (آزادی) تا شهرآرا، تا پایان سال ۱۳۶۵، منطقه شرق روزلت (مفتح) تا پایان سال ۱۳۶۶” (منبع) با توجه به انجام لوله کشی گاز در ساختمان های قبلا احداث شده و همچنین دادن اشتراک گاز به تقریبا تمامی ساختمان های جدید الاحداث به تدریج تمام تهران دارای لوله کشی گاز شد.

این توسعه سریع همراه با ایجاد و توسعه ایمنی لوله کشی گاز نبود. در ابتدا تقریبا تنها وسیله ایمنی گاز در شبکه لوله کشی منازل رگولاتور بود. اما رگولاتور وسیله ای نیست که در زمان زلزله باعث قطع جریان گاز شود (برای اطلاعات بیشتر اینجا کلیک کنید و مقاله آیا رگولاتور گاز می تواند قطع کن در زمان زلزله باشد؟ را مطالعه فرمایید ) همچنین در زمان آتش سوزی و انفجار نیز وسیله کارایی نیست. درست به همین دلیل است که شیرهای گاز ضد زلزله و سنسور نشتی گاز و شیر شات آف برقی وسایل ایمنی لازم و ضروری در هر ساختمانی هستند.

در استان تهران فقط سه میلیون و ششصد و هفتاد هزار مشترک گاز خانگی و 309000 مشترک گاز تجاری وجود دارد. با احتساب مشترکین گاز صنعتی، کشاورزی، نیروگاهی و ایستگاههای سی ان جی جمعا حدود 4 میلیون مشترک گاز در استان تهران قرار دارد. (منبع) با توجه به پیش نمایی از زلزله وحشتناک پیش رو برای شهر تهران می توان به یک جمع بندی رسید که تا چه اندازه لوله کشی گاز خطرآفرین است. همانطور که در مقاله “زلزله های بزرگ جهان که اهمیت شیر قطع کن گاز را گوشزد می کنند” با جزئیات بررسی شد، زلزله می تواند به سرعت باعث آسیب دیدن لوله کشی گاز در ساختمان ها شود و حتی بیش از ریزش آوار به تلفات انسانی منجر شود. این امر مضاف بر خسارات وسیع مالی ناشی از آتش سوزی احتمالی پس از زلزله است. درست به همین دلیل است که همراه با اثبات شدن خطرات وسیع ناشی از زلزله به لوله کشی گاز، سیستم های ایمنی گاز در برابر زلزله نیز در کشورهای مختلفی از جمله آمریکا، ژاپن و ترکیه توسعه یافته اند. (برای اطلاع بیشتر دراین خصوص به مقاله پیدایش و تحول سیستم های ایمنی گاز در برابر زلزله مراجعه فرمایید.) با وجود داشتن 4 میلیون مشترک در استان تهران به صورت بالقوه 4 میلیون نقطه بالقوه کانون انفجار، آتش سوزی و خطر نشت وسیع گاز و خفگی ساکنین وجود دارد. آیا این خطر شایان توجه برای ایمن سازی نیست؟ نه تنها لوله کشی گاز باید نسبت به آسیب دیدن در مقابل زلزله مقاوم شود بلکه ضرورتا ادواتی نیاز است که به صورت خودکار بتوانند جریان گاز در زمان وقوع زلزله های خطرناک قطع کنند.